Με αφορμή τον θάνατο μιας διανοούμενης

Ο ριζοσπαστικός μετασχηματισμός του έντυπου λόγου δεν μπορεί παρά να έχει δραματικές επιπτώσεις και στην ίδια την ταυτότητα των διανοουμένων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κριτικός λόγος ή αυτός δεν έχει μέλλον. Μπορεί απλώς να σημαίνει ότι όσοι τον αναζητούν εκεί όπου τον έβρισκαν τόσα χρόνια θα πρέπει ενδεχομένως να αναπροσανατολίσουν τις αναζητήσεις τους

δεν γεννιέσαι, ούτε, όμως, γίνεσαι ακολουθώντας κάποιες συνταγές. Διανοούμενος δεν είναι επάγγελμα ούτε και διεκδικεί επαγγελματικά δικαιώματα. Κυρίως, δε, δεν είσαι διανοούμενος επειδή είσαι ξερόλας. Διανοούμενος απλά είσαι

- και σίγουρα όχι για πάντα.

Με τον θάνατο της Τζίνας Πολίτη φεύγει και αυτό το «κάτι» που μας προσέφερε απλόχερα - αυτό το «κάτι» στο οποίο ορισμένοι κάποιες φορές έβρισκαν αποκούμπι, άλλες φορές παρηγοριά, και συχνά κουράγιο. Η Τζίνα Πολίτη ήταν «εκεί», σταθερά «εκεί», χωρίς να φλυαρεί, με λίγα πάντα λόγια στις καίριες δημόσιες παρεμβάσεις της. Και με ένα μεγάλο ντέρτι για την Αριστερά, τη δική μας ταλαιπωρημένη και στραμπουληγμένη Αριστερά.

Απέκτησε τον σεβασμό μας με τα μικρά κείμενα παρέμβασης και για την πεισματάρικη παρουσία της στις λογής δραστηριότητες του κόσμου της Αριστεράς, χωρίς ποτέ να νουθετεί. Θα μπορούσε να το είχε κάνει - το κάνουν άλλοι και άλλες χωρίς καν να σκεφτούν τι λένε και γράφουν. Θα μπορούσε να μας μιλάει συνέχεια για τις παρέες της στη Νέα Υόρκη με τα ιερά τέρατα της γενιάς των beat - συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Άλεν Γκίνσμπουργκ. Δεν το έκανε. Τις συναντήσεις της στο Κέιμπριτζ με τον Μπαρτ και τον Ντεριντά. Δεν το έκανε. Θα μπορούσε να μας λέει συνέχεια για τον Χάρολντ Μπλουμ -το ιερό τέρας της συγκριτικής λογοτεχνίας- σε μια παγκόσμια ανθολογία των δοκιμίων πάνω στα μεγάλα έργα της αγγλικής λογοτεχνίας, για τον «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόις ανθολόγησε ένα δικό της δοκίμιο. Δεν το έκανε. Δεν μιλούσε για τη στιβαρή παρουσία της σε μια τόσο απαιτητική αλλά και τόσο ιδιόμορφη επιστημονική κοινότητα -μας το θυμίζει, ευτυχώς, ο Κώστας Βούλγαρης στο σημείωμά του. Το μόνο που εξομολογούνταν ήταν ο θαυμασμός που είχε για τους Ρώσους κλασικούς της λογοτεχνίας.

Στις συνεντεύξεις της διαβάζουμε για το πόσο συγκλονίστηκε από τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου ή για τη μεγάλη σημασία που είχε για εκείνη η ίδρυση και λειτουργία του Τμήματος Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μετά τις δυνατότητες που διαμορφώθηκαν με τη μεταρρύθμιση του πανεπιστημίου το 1982.

Και πάντα μας υπενθύμιζε τις βασικές μας αξίες, τις αξίες από τις οποίες δεν θα έπρεπε με κανέναν τρόπο να αποκοπεί η Αριστερά. Η συνέντευξή της δημοσιευμένη στο Δελτίο του Ινστιτούτου Πουλαντζά έχει μία διαπίστωση που συμπυκνώνει πολλά από όσα έλεγε και έγραφε αλλού:

«Επειδή πάντα θα υπάρχει ένας αριθμός οργισμένων αλλά “χορτασμένων”, με την κυριολεκτική έννοια, σε αυτούς προσπαθούν να καλλιεργήσουν τον φόβο.

Κατά τη γνώμη μου ένα από τα κρίσιμα στοιχήματα είναι πώς αυτός ο “χορτασμένος” γκρινιάρης δεν θα συνηθίσει την εικόνα του πεινασμένου άνεργου. Το στοίχημα, με άλλα λόγια, είναι πώς δεν θα καταστραφεί η υπό διαμόρφωση συλλογική συνείδηση, πώς δεν θα ξανακλείσουν τη ρωγμή που έχει δημιουργηθεί στον ατομικισμό. Και υπό αυτήν την έννοια δεν υπάρχει πλέον περιθώριο για συμβιβασμούς. Νομίζω ότι τα διάφορα κινήματα αλληλεγγύης είναι στη σωστή κατεύθυνση, αλλά χρειάζεται συστράτευση του κόσμου της Αριστεράς, χωρίς εκλογιστικές λογικές, μικροαστικές αλαζονείες και υπερτροφικά εγώ».

Με αφορμή τον θάνατο της Τζίνας Πολίτη, επανέρχεται ένα ερώτημα που σπανίως μας απασχολεί στην Αριστερά: μήπως έχει κλείσει ο ιστορικός κύκλος των διανοουμένων; Μήπως μαζί με την καθολική υποχώρηση των αξιών του Διαφωτισμού και της Νεωτερικότητας χάνεται και αυτή η διακριτή κοινωνική κατηγορία των διανοουμένων; Αγανακτούν ορισμένοι με τη «σιωπή των διανοουμένων». Μήπως όμως η «σιωπή» δηλώνει τις βαθιές αλλαγές που συντελούνται και οι οποίες δημιουργούν εντελώς νέες κοινωνικές αλλά και πολιτισμικές συνθήκες για τις οποίες οι μέθοδοι και οι έννοιες που μας βοηθούσαν να καταλάβουμε τι γίνεται στο περιβάλλον μας δεν είναι πια επαρκείς;

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα που αφορά όλες και όλους μας: η ψηφιακή συνθήκη και ο πιο ριζικός μετασχηματισμός των τελευταίων πέντε αιώνων που έχουν συντελεστεί στον έντυπο λόγο. Οι συνέπειες από αυτόν τον μετασχηματισμό αγγίζουν σχεδόν όλες τις πτυχές της καθημερινότητάς μας: αλλάζουν οι τρόποι ανάγνωσης, οι τρόποι κατανόησης όσων

διαβάζουμε, οι τρόποι με τους οποίους εκτίθενται τα επιχειρήματα, οι τρόποι με τους οποίους γίνεται ο δημόσιος διάλογος, οι τρόποι με τους οποίους διαμορφώνονται και δημοσιοποιούνται οι απόψεις κ.λπ. Στη νέα πραγματικότητα της ψηφιακής συνθήκης, η υλικότητα του βιβλίου παραχωρεί τη θέση της στην οθόνη, με απρόβλεπτες συνέπειες, σε όλο το πλαίσιο που ιστορικά διαμορφώθηκε μαζί με την κυριαρχία του βιβλίου. Αυτό δεν σημαίνει ότι διαβάζουμε λιγότερο, αλλά ότι διαβάζουμε διαφορετικά. Το σημαντικό όμως για εμάς είναι κάτι άλλο: ο μετασχηματισμός του έντυπου λόγου έχει επιπτώσεις στον χαρακτήρα πολλών θεσμών, και πρώτα από όλα στους εκπαιδευτικούς θεσμούς, αφού τη βάση των μεταρρυθμίσεων των εκπαιδευτικών θεσμών αποτελούσαν οι αξίες που προέκυπταν από έναν βιβλιοκεντρικό πολιτισμό. Αν αυτή η ιστορική περίοδος φτάνει στο τέλος της, τότε και οτιδήποτε βασιζόταν σε αυτόν τον βιβλιοκεντρικό πολιτισμό θα υποστεί απρόβλεπτες μεταλλάξεις.

Η σχέση των διανοουμένων με τον έντυπο λόγο καθόριζε, εν πολλοίς, και την κοινωνική τους λειτουργία. Ο τόσο ριζοσπαστικός μετασχηματισμός του έντυπου λόγου δεν μπορεί παρά να έχει δραματικές επιπτώσεις και στην ίδια την ταυτότητα των διανοουμένων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κριτικός λόγος ή αυτός δεν έχει μέλλον. Μπορεί απλώς να σημαίνει ότι όσοι τον αναζητούν εκεί όπου τον έβρισκαν τόσα χρόνια θα πρέπει ενδεχομένως να αναπροσανατολίσουν τις αναζητήσεις τους. * Ο Κώστας Γαβρόγλου είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην υπουργός Παιδείας